Mahai gainean egon da, baina, azkenean, patronalaren eta sindikatuen arteko akordioak ez du kentzen Estatuko hitzarmenek autonomia erkidegoetakoek baino lehentasun handiagoa dutela. Euskadik akordio, mobilizazio eta eztabaida juridikoen bidez saihestu duen nagusitasun legala, eta horri esker eutsi ahal izan zaio euskal itun probintzial handien balioari. Hala ere, datu batek erakusten du Estatuko lan-esparrua zenbateraino sartu den EAEn: duela hamar urte 125.000 langile zeuden Espainiako Estatu osorako sinatutako hitzarmen baten bidez araututa, guztizkoaren % 20, eta orain zifra 210.000 da, % 35.
Estatalizazio-prozesu horrek, hitzarmenak sinatzeko ahalmena dagoen tokitik harago, soldata eta eskubideak galtzea dakar lan-baldintza altuenak dituzten eskualdeetan, Euskadin, adibidez. Horregatik, alderdi eta sindikatu abertzaleek eskatzen diote Pedro Sanchezen Gobernuari erreforma berri honetan sar dezala lan-legeriaren puntua, hitzarmenen lema Madrili ematen diona, euskal langileen eskubideak urratzen dituen ur-bide hori behin betiko ixteko.
Baina, nondik dator estatu-akordioen botere hori? 2010ean, Jose Luis Rodríguez Zapatero Moncloan zela, aldaketa labur bat sartu zen Langileen Estatutuan, baina garrantzi handikoa, autonomia-erkidegoek hitzarmenak sinatzeko duten gaitasunari dagokionez. Ordutik aurrera, eta Euskadiren kasuan, Confebaskek eta euskal sindikatu nagusiek baliozkoak izango diren lan-akordioak lor ditzakete, Estatutuaren 84.4 puntuaren arabera “Estatu mailako akordio edo hitzarmen bidez ezarritako beste araubide bat aplikatu behar denean izan ezik”.
Horrela, Madrilgo mahaiei betoa jartzeko aukera ematen zaie, aukera hori behin eta berriz erabiltzen ez bada ere. Eta, gainera, beste muga bat ere badago: estatutuak zenbait gai finkatzen ditu (probaldia, kontratazio-modalitateak, lanbide-sailkapena, urteko gehieneko lanaldia, diziplina-araubidea, arriskuen prebentzioko gutxieneko arauak eta mugikortasun geografikoa), autonomia-erkidegoan ukitu ezin direnak.
Joko-esparru horretan, euskal lan-harremanak izan dira nagusi azken hamar urteotan, eta, kortse horiek guztiak gorabehera, egia esan, hitzarmen propioen zati handi bat zutik mantendu ahal izan da, eta hori ez da gutxi une honetan. Rajoyren 2012ko erreformak hankaz gora jarri zuen lan-erregulazioa, eta lan-baldintzak aldatzeko tarte handia eman zion enpresari, baina, egia esan, Zapateroren gobernuak eman zion euskal lan-esparruari lehen kolpe handia.
Bi erreforma horiek onartuta, euskal sindikatuak lanean hasi ziren Euskadin negoziatzeko gaitasuna galtzea saihesteko, eta, oro har, euskal patronalak lagundu du prozesu horretan. Urte batzuk behar izan zituen gauzatzeko, baina, azkenean, 2017ko urtarrilean, Confebaskek eta lau euskal sindikatu nagusiek (ELA, LAB, CCOO eta UGT) akordio bat sinatu zuten, EAEko hitzarmen probintzialek Estatukoek baino lehentasuna izateko. Kontraesana dirudien arren, blindatze hori Estatutuaren beste artikulu batean sartzen da, 83. artikuluan, zeinak gaitasuna ematen baitie erkidegoetako erakunde nagusiei egitura-akordioak ixteko, hau da, negoziazio-esparruak aplikatzeko ordenari buruzkoak.
Kontraesanak
Laburbilduz, estatutuak gauza bat esaten du 83. artikuluan, eta 84. artikuluan, berriz, ez. Horrela, betiereko eztabaida juridikoa hasten da, eta alderdi bakoitzak bere argudioak aurkitu ditu, epaileek zentzu batean edo bestean jarrera argirik markatu gabe.
Eta hemen gogoratu behar da, euskal hitzarmen handiak zutik mantendu diren arren, ez direla gutxi izan azken urteotan Euskadin sortu diren gatazkak, estatuko akordioetan jasotako lan-baldintzak enpresetan aplikatzearen ondorioz.
Feadrs Espainiako Jatetxe-arloko patronala 2017ko urtarrilean adostasunez hitzartutako euskal blindatze hori auzitegietan bertan behera uzten saiatu zen, Estatuko soldata-taulak euskal jantokietara eraman ahal izateko. Azkenean, enpresaburuen elkarte horrek atzera egin zuen presio sindikal eta politikoaren aurrean, eta hilabete batzuk geroago salaketa kendu zuen, baina gertaera hark utzitako sentsazioa da euskal esparruak estatukoaren aurrean amore emateko arriskua benetakoa dela.
EAJ, EH Bildu, ELA eta LAB bezalako alderdiek euskal hitzarmenek balio osoa dutela argi uzteko legedia mugatzea eskatzen duten bitartean, erreforma argitu duen akordioari gehien lotutako eragileek hori horrela izateko ezer ukitu beharrik ez dagoela defendatzen dute. Euskadiko patronalaren, CCOOren eta UGTren ustez, Euskadiko lan-esparrua ziurtatuta dago 2017ko urtarrileko akordioarekin.
Lan Harremanen Kontseiluaren datuen arabera, 2011n 125.000 langile zeuden EAEn estatu mailako lan-akordio baten pean (horietako 32.000 enpresa-hitzarmen bidez). Orduan negoziazio kolektiboaren babesa zuten 600.000 euskal herritarren bosten bat ziren. LHKren azken txostenak jasotzen duenez, hamar urte geroago 211.000 soldatapeko (46.000 enpresa-hitzarmenekin) daude Estatuaren esparruan, guztizkoaren heren bat baino gehiago.