Mundakan duela bi hilabete egindako hitzaldi baten harira, Euskadik gaur egun gaur egun eta etorkizunean bizi duen egoerari buruzko testu bat egin nuen, ikuspegi soziologiko batetik, ziurgabetasun eta aldaketa bizkorreko planeta baten esparruan. Noticias Taldearekin harremanetan jarrita, erabaki nuen, aipatutako hitzaldiaren testua berregin eta eguneratuz, orrialde hauetan bost artikulutan eskaintzea, bat astero, gaur hasi eta ekainaren 27ra arte astelehenetan argitaratuko dena.

Planetaren irakurketa geopolitikoa eta soziala. XXI. mendeko gertaerek, Dorre Bikien erorketak eta terrorismo islamistaren gorakadak, 2008ko krisiak, pandemiak 2019an eta orain Errusiak Ukraina inbaditu izanak, gertaera handienak aipatzearren, 1989tik aurrera, SESB erori ondoren, Estatu Batuen alde ezarritako mundu ordena polobakarra higatzen dute. Mundu-ordena horren ezaugarri nagusia Mendebaldeak maila globalean lortutako garaipen handia da, demokrazia liberala eta merkatu-ekonomia elementu bereizgarrienak izanik. XX. mendearen amaieran, bazirudien faxismoaren, komunismoaren eta liberalismoaren arteko borroka ideologiko handiek liberalismoaren erabateko garaipena ematen zutela. Bazirudien politika demokratikoa, giza eskubideak eta merkatu askeko kapitalismoa mundua konkistatzera bideratuak zeudela. Batzuek “historiaren amaieraz” ere hitz egiten zuten. Baina, ohikoa denez, historiak ustekabeko bira eman zuen, eta orain liberalismoa zailtasunetan dago. Sinesgarritasuna galtzen ari da, hain zuzen ere, informazioaren teknologian, bioteknologian eta klima-aldaketan gertatzen diren iraultza paraleloek aurrez aurre jartzen gaituztenean gizakiak inoiz izan dituen erronkarik handienak.

Aurreko ekitaldiekin batera, hondoko lau korrontek zeharkatzen dituzte XXI. mendeko lehen bi hamarkadak: 1) Estatu Batuen gainbehera erlatiboa. 2) Txinaren aparteko gorakada. 3) Inperioen itzulera (Errusia, Turkia, Iran, India…) eta nazionalismoena. 4) Laugarren iraultza industriala, aurrerapen zientifiko eta teknologiko handiak dakartzanarekin, bereziki aipatutako infoteknologiaren eta bioteknologiaren arloetan (eta bien fusioan).

Estatu Batuen gainbehera erlatiboa baino ez da, batez ere Txinaren eta gorabidean dauden beste potentzia batzuen hazkunde ikaragarriari dagokionez. Baina Estatu Batuak Txina baino askoz gehiago dira oraindik arlo askotan, arlo militarrean barne.

Txinaren larrialdia, edo hobeto esanda, berpiztea, ia bost mila urteko zibilizazioaren historian izan zena izan nahi baitu, hau da, herrialderik boteretsuena eta munduaren erdigunea, XIX. eta XX. mendeetako umiliazioa izan ezik. Gaur egun, birgaitzen hasi zenetik, hirugarren aldia du. Lehenengoak Mao Tse Tung izan zuen lider, eta horrek eragin handia izan zuen joan den mendeko 60 eta 70eko hamarkadetan, baita ezker abertzalean ere; bigarrenak, berriz, erreformista moderatu handia, Deng Xiao Ping, eta, gaur egun, Xi Jinping, Txinako lider ukaezina, 2049. urterako, Txinako Herri Errepublikaren sorreraren mendeurrenerako, herrialdea prest utzi nahi duena, munduko lidergoa lor dezan.

Inperioen itzulerari buruz, Putinen Errusiaren kasua paradigmatikoa da. Putin inperio sobietarraren nostalgikoa da. Berak adierazi duenez, “XX. mendean gertatu zen okerrena SESB erori izana izan zen”, eta EB bere “eragin-eremukoa” dela uste du. Halaber, paradigmatikoa da Erdoganen Turkiaren kasua, gero eta islamizatuagoa, Otomandar Inperioaren nostalgiarekin eta haren eragin-eremu zabalaren laborantza sistematikoarekin, euroasiar lurralde-masa handiaren barruan eta Afrikan. Ez ditzagun ahaztu Iranek Persiar Golkoko aiatolasetatik Mediterraneora arte dituen anbizio inperialak, bai eta Indian azpikontinente oso bat okupatzen duen Inperio erraldoia ere. Analistek aipatzen dituzten beste “inperio” batzuk, adibidez, Brasil, Indonesia edo Nigeria dira.

Inperioen itzulera horrek zerikusi zuzena du nazionalismoen itzulerarekin, ez dira gutxi. Egia esan, nazionalismoaren ikuskera horrek nortasuna galdu du globalizazioaren gorakadaren ondorioz, oraindik geldiezina baita. Eta nominalismo gutxi dago nazionalismoari uko egite horretan, uko egiten dioten askok abertzaleak direla esaten dutenean. Abertzale izatea positiboa litzateke, baina ez nazionalista izatea.

Lehen hiru industria-iraultzen ondoren (lurrunean, elektrizitatean eta elektronikan oinarrituta, hurrenez hurren), laugarren iraultza digitaltzat edo 4.0.tzat kalifikatu ohi da. Sistema zibernetikoetan integratutako roboten etorrera dakar, erabateko eraldaketaren erantzule direnak. Automatizazioa sistema ziberfisikoen kontura da, gauzen Interneten eta cloud computing edo hodeiaren bidez gerta daitezkeenak. Teknologia digital, fisiko eta biologikoen konbergentzia baten aurrean gaude, mundua ezagutzen dugun bezala aldatuko duena. Iraultza zientifiko eta teknologikoa, funtsean gure bizitzeko, lan egiteko eta harremanak izateko modua aldatuko duena. Bere eskalan, irismenean eta konplexutasunean, gizakiak lehenago esperimentatu duen edozertatik ezberdina izango da.

Bizitzen ari gara. Hemendik aurrera (covid-aren ondorioz pandemiatik ateratzen ari garela dirudienean eta tximinoenari aurre egiten diogunean), dena analisten elukubrazioak dira. Egungo XXI. mendeko bigarren aldi bat ireki liteke, “Desordena” ezaugarri duena (hala aurreikusten du Municheko Segurtasun Konferentziak, 2022ko otsailekoak), eta, ondoren, izaera multipolarreko mundu-ordena berri bat ezarriko litzateke pixkanaka, laugarren hamarkadatik aurrera. Sareen eta nodoen bidez elkarri lotutako hainbat potentzia erregional egoteak ezaugarritutako mundu-ordena litzateke, baina gainerako bi potentzia nabarmenekin – Estatu Batuak eta Txina – G-2 moduko bat osatuko lukete, G-3 bat izatera irits daitekeena, EB benetako eragile global bihurtuko balitz. Horretarako, EBk eskualdeen integrazio-prozesua osatu beharko luke, batasun politikora iritsi eta benetako atzerri- eta defentsa-politika komunez gozatu. Ez da batere erraza. Edozein kasutan (G-2, G-3 edo formatu zabalago bat), potentzia handien arteko harremanen ezaugarria izango litzateke lehia saihestezina, borondatezko edo behartutako lankidetza bilatzea, mugako eta mundu mailako konfrontazioak saihesteko.

Lehiaketa, ekonomiari eta beste arlo batzuei dagokienez, ikusten ari gara: bakarrik funtzionatzen du. Lankidetza gogotik eta borondatez bilatu beharko da etorkizunerako berme gisa. Potentzia handiek arazo global handiei batera aurre egiten saiatu beharko dute, hala nola erronka nuklearrari, kolapso ekologikoaren mehatxuari edo klima-aldaketari. Epe barruan, arazo global guztien konponbidea mundu mailan bilatu beharko litzateke, gobernantza global baten bidez, batzuen ustez, lurraren biziraupena bermatuko lukeen eta unibertsoaren aurkikuntzari modu ordenatuan irekiko litzaiokeen benetako mundu-gobernu batean (NBE erreformatu batean). Mugako konfrontazioa saihestu beharko litzateke, kasurik okerrenean gatazka beliko batera irits bailiteke, egungo armamentu-gaitasuna dela eta, planeta-dimentsioko hondamendia ekarriko lukeena.

Eta, Euskal Herria testuinguru honetan? Zer egin dezake bi milioi pasatxoko eta 300.000 biztanleko herri txiki batek, bi estatutan kokatua eta hamar milioi inguru gehiagorekin, planetan zehar emigratu eta finkatu direnak, unibertsoko 7.400 milioi biztanleen aldean? Hurrengo artikuluaren helburua izango da.

Javier Elzo Deustuko Unibertsitateko Soziologiako katedradun emeritua da.

Egilea Andoni Beitia