Eneko Axpe (Barakaldo, Bizkaia, 1986) duela lau urte hasi zen NASArentzat lanean. Bertan, astronauten hezurrek grabitate faltaren aurrean izan duten bilakaerari buruzko ikerketa anbiziotsu batean parte hartu du, 2040rako programatutako Martera bidaia espazial baten esparruan. Bidaia horretan, hiru astronauta joango dira, eta hiru urte emango dituzte joan-etorrian. Orain, beste proiektu konplexu bat lantzen ari da, 2025era arte okupatuta mantenduko duena: beste planeta batzuetan habitat desberdinak sortzea, mikelioa erabiliz. Materialen Fisikan doktorea da Euskal Herriko Unibertsitatean eta Oxfordeko Unibertsitatean, eta Cambridgeko Unibertsitatean doktoratu ondoren, Harvardeko egonaldi bat eta Marie Curie beka bat eskuratu zituen.
San Sebastian Gastronomikan parte hartu ondoren, azpimarratu du hori guztia lehiaketa publikoetan lortutako bekei esker lortu duela, eta, ondorioz, bere familiako lehen zientzialaria eta bakarra izan dela. Elikagai-enpresetan lan egin du, hala nola Impossible Foods eta Beyond Meat, haragiaren ordez landare-jatorriko elikagaiak garatzen dituztenak. Janaria eta musika dira bere zaletasunetako bi: Vmme Sahar euskarazko hiphop diskoa kaleratu du.
Oso zaila al da karrera zientifiko bat egitea Estatuan?
Zailtasun asko daude. Soldatak Estatuan direnak dira, I+G+Bko inbertsioa Europako batez bestekoaren azpitik dago. Aukerak urriak dira eta baldintzak ez dira egokienak karrera zientifiko bat garatzeko. Maratoi bat da eta psikologikoki oso indartsua izan behar da. Horretan aritzen zarenean ezezko gehiago jasotzen duzu baiezko baino, eta prest egon behar da oztopo-lasterketa honetarako.
Nola prestatu zinen?
Fisikako karrera, nik egin nuenean, zaila zen, jende gutxik lortzen zuen amaitzea, eta horrek buruz prestatu ninduen. Jende asko joaten zen lehen ikasturtera, eta hasi genuenen erdia baino gutxiago amaitzen genuen. Gauzak aldatu egin dira graduarekin, orain desberdina da. Beste garai bat zen. Eta mentalki honek prestatzen zintuen. Gainera, zortea izan nuen kanpoan trebatzeko, Oxford, Stanford eta NASA bezalako lekuetan hazteko. Han, zientzia ikasteaz gain, irakasleek pentsatzen irakasten dizute. Hemen galderak erantzuteko prestatzen gaituzte eta han galdera zuzena egiteko prestatzen zaituzte.
Zientzialariak ondo ordainduta daude?
Estatuan, ez. Estatu Batuetako industria pribatuan, soldatak indartsuagoak dira. Hala ere, hemen badira han ez dauden baldintzak, hala nola hezkuntza eta osasuna, unibertsalak direnak. Hemengo alokairuak ere San Frantziskokoak baino baxuagoak dira. Hori guztia ere kontuz begiratu behar da, han ere asegurua izan behar baita osasuna estaltzeko, eta hezkuntza oso garestia da.
NASArentzat lan egitea amets bat betetzea bezala izango zen.
Idealizatuta daukagu. Umetatik ikusten duzu NASA pelikula guztietan, etorkizunetik gertuen dagoena da. Amets egiten duzu eta gertatzen ari dela ikusten duzu. Oso proiektu interesgarria landu dut astronauta batek espaziora egindako bidaian zenbat hezur galtzen duen jakiteko. Horretarako, programa matematiko bat garatu nuen. Lurrean, ibiltzen zarenean bulkada mekaniko bat sortzen da hezurrak hezur-ehuna sor dezan. Zero grabitatean ez dago bulkada mekaniko hori, eta, beraz, astronauta gehienak osteopeniarekin ateratzen dira, osteoporosiaren aurreko fasearekin, eta, azkenean, gehiengo horren herena jasaten dute.
Eta orain beste proiektu batean ari da lanean, beste planeta batzuetan habitatak sortzeko.
Material iraunkorrak sortzeko ikertzen ari dira, eta ez zura edo altzairua, kutsagarria baita. Azurmendin [Eneko Atxaren jabetzakoa, hiru Michelin izarrekin eta hiru Repsol eguzkirekin] entseatzen ari gara, hemen Bilbon, NASAren lehen jatetxe laguntzailea da, mahaiak, altzariak eta material biziekin estaliak egiten, mikelioarekin, onddoen sustraiarekin, eta horrekin larrua bezalako material bat ere egin daiteke. Adidasek, adibidez, mikeliozko zapatilak diseinatu ditu. Espazioko janariarentzat ere garrantzitsua den material horrekin ontziak eta platerak egitea da asmoa, arazoetako bat proteina-eduki handiko elikagaiak sortzea baita. Hainbat espezierekin ari gara lanean, Basque Culinary Centerrekin ere lankidetzan, muturreko egoeran bizi diren extremofiloekin zer egin daitekeen ikertzen. Gainera, mikelioa azkarrago hazten da eta proteina gehiago ematen du. Eta hori guztia Lurrera ere eraman daiteke, batez ere elikagai iraunkor gisa. Badira enpresa batzuk, Derioko Innomy edo Coloradoko Meati Foods, esaterako, haragiaren ordezko egiten ari direnak osagai horrekin I+G+b egiten. Gureak ez du zerikusirik haragi-ordezkoekin. Material iraunkorrak egiteaz gain, oso garrantzitsua izango da etorkizuneko espazioko janariarentzat. Espaziorako egiten diren teknologiak eta ikerketek gero lekua dute Lurrean. Liofilizatutako elikagaiekin gertatu zen. NASAk espaziora eraman zuen eta orain Lurrerako balio dute.
Orain Euskadin bizi zara, ezagutza hori zu lurraldera ekarri duzu…
Oso buruan daukat. Beka publikoak lortzeko zortea izan dut, ikastetxe batean eta unibertsitate publikoan ikasi dut, eta eman didatena itzultzea da nire asmoa. Gizarteari eskaini dizkidan aukerak eman eta itzul diezazkiokedala uste dut. Bekak izan ditudalako iritsi naiz NASAn lan egitera. Nire ama garbitzailea zen, eta familiako lehen zientzialaria eta bakarra naiz. Basque Culinary Centerreko ikasleen tutorea naiz, eta daukadan ezagutza beraiei ematea eta hazten laguntzea gustatuko litzaidake.