Kultura batzuetan oso kontzeptu erreala den arren, bizi garen mundu globalean oraindik ez dago behar bezala aitortuta. Hala ere, kasu batzuetan bai, Ekuadorko, Boliviako edo Venezuelako konstituzioetan, esaterako.
Halaber, Ama Lurraren Eskubideen Deklarazio Unibertsala dago, Cochabamban (Bolivia) “Klima Aldaketari eta Ama Lurraren Eskubideei buruzko Herrien Mundu Konferentzian” onartua (bertan 35.000 pertsonak eta 100 herrialdetako 1.000 ordezkarik baino gehiagok parte hartu zuten). Deklarazio horren arabera, “denok gara Ama Lurraren zati bat, elkarren menpekoak diren eta elkarrekin lotuta dauden izakien komunitate banaezina”, eta “elkarren menpekoak diren bizitza-komunitate batean ezinezkoa da gizakiei bakarrik eskubideak aitortzea, Ama Lurrean desoreka eragin gabe”. Era berean, “giza eskubideak bermatzeko beharrezkoa da Ama Lurraren eta hura osatzen duten izaki guztien eskubideak aitortzea eta defendatzea”.
Ama Lur osoarentzat eta “hura osatzen duten izaki guztientzat” aitortzen diren eskubide espezifikoak honako hauek dira: bizitzeko eta existitzeko eskubideak; errespetatua izateko eskubideak; biogaitasuna berrezartzeko eskubideak eta biogaitasunaren ziklo eta bizi-prozesuekin jarraitzeko eskubideak, giza alteraziorik gabe; beren nortasuna eta osotasuna mantentzeko eskubideak, izaki bereizi, autoarautu eta elkarri lotuak diren aldetik; urarenak; aire garbiarenak; osasun integralarenak; kutsadurarik, poluziorik eta hondakin toxiko edo erradioaktiboetatik libre egotekoak; genetikoki eta egituran eraldatua ez izatekoak; eta erabat eta azkar lehengoratzekoak.
Garapen iraunkorra egungo beharrak asetzea ahalbidetzen duen garapen-eredutzat hartzen da, etorkizuneko belaunaldiek berenak asetzeko duten gaitasuna arriskuan jarri gabe, edo PNUMAk eta WWFk egindako 1991ko Lurra Zaintzeko Txostenak adierazten duen bezala, “giza bizi-kalitatea mantentzea ekosistemen karga-ahalmenari eutsiz” 9. Garapen iraunkorrak, osagarri gisa, ingurumenaren babesa eta pertsonen garapen soziala eta ekonomikoa integratzen ditu, eta, beraz, ingurumena garapen-prozesuaren zati bat eta funtsezkoa da.
Giza garapen iraunkorrak, beraz, pobrezia desagerraraztea, ekoizpenerako eta kontsumorako jarraibide jasanezinak aldatzea eta baliabide naturalen oinarria babestea eta antolatzea ditu xede. Bakea, segurtasuna, egonkortasuna eta giza eskubideen eta oinarrizko askatasunen errespetua hartu behar ditu kontuan. Ingurumena, era berean, baliabide naturalen erabilera dakarten jarduera guztien oinarria eta euskarria da; horregatik, ingurumena eta garapen iraunkorra elkarri lotutako bi kontzeptu dira, eta ezin dira bata bestea gabe aurkeztu.
Rio de Janeiroko Lurraren Goi-bilera
Garapenaren eta ingurumenaren arteko harreman estu hori 1992an ezarri zen lehen aldiz ofizialki Rio de Janeiroko Lurraren Goi-bileran. Ingurumenari eta Garapenari buruzko Rioko Adierazpenaren bidez osasunaren eta ingurumenaren arteko lotura ezarri zen; izan ere, jendeak osasun ona ez badu, ezin da garapen jasangarritzat hartu. Pobreziaren eta azpigarapenaren, ingurumenaren babesaren eta baliabide naturalen erabileraren arteko lotura ere nabarmentzen zen. Baliabide naturalak eskura ez izatea eta baliabide horiek gaizki erabiltzea komunitateen garapena zailtzen duen faktore garrantzitsua da, eta, beraz, ingurumen-degradazioak zuzeneko inplikazioa du pertsonentzako garapen egonkor eta iraunkorra ezartzeko gaitasunean.
1992ko Rioko Gailurrean ingurumenaren degradazioa gainditzeko hainbat erakunde jarri ziren martxan. Agenda 21 programari ekin zitzaion, eta Garapen Iraunkorrari buruzko Batzordea sortu zen, elkarrizketarako eta negoziaziorako esparru gisa. Bestalde, honako hauek jarri ziren abian: Klima Aldaketari buruzko Nazio Batuen Esparru Hitzarmena (CMNUCC), klima-akordioetan lan egiten duena; Aniztasun Biologikoari buruzko Hitzarmena (CDB), biodibertsitatearekin lotutako gaiez arduratzen dena; Desertifikazioaren aurkako Borrokari buruzko Konbentzioa (CLD); eta Kontsumo eta Ekoizpen Jasangarriari buruzko Programa (CPS), oraindik indarrean daudenak. Hamarkada bat geroago, Johannesburgoko Adierazpenak indar handiagoa jarri zuen garapen iraunkorraren alderdi sozial eta ekonomikoetan, eta Rio+10 konferentzian Johannesburgo Ezartzeko Plana ere onartu zen. Lehenago, 1972tik, zehazki, Nazio Batuen sistemaren barruan organo bat zegoen, Nazio Batuen Ingurumenerako Programa (PNUMA, UNEP ingelesezko sigletan), Stockholmeko Giza Ingurunearen Konferentziaren ondoren sortua eta ingurumenaren hobekuntzaren aldeko lanaz arduratzen zena, eta gaur egun garapen jasangarriaren ingurumen-alderdiaz arduratzeko zeregin nagusia duena.
Mendebaldeko kontsumoa
Nazioarteko testuinguruak ingurumenaren garrantzia islatzen du giza garapenerako. Ingurumenarekiko kezka ez da luxuzko arazo bat, oinarrizko arazo bat baizik; ingurumen osasuntsu bat oinarrizko oinarria da lurrak eta itsasoak ematen dituzten biziraupenerako eta bizirauteko baliabideetarako. Ohiko garapen-ereduek garapenaren dimentsio ekonomikoa eta soziala azpimarratzen zuten, kontuan hartu gabe horrek ingurumenean izan zitzakeen ondorioak edo garapen humanoa lortzeko ingurumenaren garrantzia. Mendebaldeko kontsumoari eta garapen ekonomikoari buruzko estandarrak, askotan, komunitate askoren ongizaterako funtsezkoa den ingurumen-kalitatearekin gatazkan sartzen dira, haien naturarekiko mendekotasunak pobreziara kondenatzen baititu, egungo garapen-ereduek eragindako ingurumen-degradazioaren ondorioz.
Garapen jasangarriak bi dimentsioak bateratu nahi ditu, ingurumena errespetatuko duen eta pertsonen gizarte-ongizatea ahalbidetuko duen garapen-eredua ahalbidetzeko. Herrialde batzuek BPGren ohiko neurketaren ordezko adierazle nazionalak sortu dituzte, garapen nazionalaren adierazle gisa. Butanek, adibidez, “Zorion Nazional Gordina” (FNB) adierazlea sortu du, iraunkortasunaren neurketan oinarrituta. Bestalde, Hego Amerikako herrialde batzuk adierazle batzuk prestatzen ari dira Bizimodu Onaren esparruan izandako aurrerapena kuantifikatzeko, pertsonen ongizatearekin eta iraunkortasunarekin.
Ingurumena zeharkako elementua da 2030 Agendaren garapen-helburuen barruan. Garapen iraunkorra sustatzeko Nazio Batuen agenda berriak gizarte-ongizatearen dimentsioak eta ingurune osasungarri bat bateratu nahi ditu. Ingurumena babestea 2030 Agendaren zutabeetako bat da, eta garapenaren alderdi soziala eta ekonomikoa osatzen duten ardatzetako bat da. Milurteko Garapen Helburuetan oinarritutako aurreko garapen-agendan, ingurumenaren babesa 7. helburuaren barruan zegoen: “ingurumenaren iraunkortasuna bermatzea”. 2030 Agendan, ordea, ingurumenaren babesa ez da helburu espezifiko gisa ezartzen, helburu gehienetan dagoen zeharkako helburu gisa baizik, eta agendaren oinarri diren “5 P” etako baten oinarria da, zehazki, Planetaren aldeko ekintzarena.
Garapen Iraunkorreko Helburuen artean, erdiek, gutxi gorabehera, ingurumen-alderdietan dute arreta, edo natura-baliabideen iraunkortasunari heltzen diote. Azken batean, horietako bost zuzenean eta osorik lotuta daude ingurumen-alderdiarekin. Ur garbiari eta saneamenduari, ekoizpen eta kontsumo arduratsuari, klimaren aldeko ekintzari, urpeko bizitzari eta lurreko ekosistemen bizitzari buruzko helburuek (6, 12, 13, 14 eta 15) ingurumenarekin lotutako problematikak eta helburuak artatzen dituzte zuzenean. Pertsonen garapenari dagokionez bereziki sentikorrak diren egoerei egiten diete erreferentzia. Horrekin batera, 15. Garapen Jasangarriaren Helburuak onartzen du mundu mailan pobreen % 74ri zuzenean eragiten diola lurzoruaren degradazioak, eta 6. helburuak, berriz, onartzen du ur-eskasiak munduko biztanleriaren % 40ri baino gehiagori eragiten diola, eta portzentajeak gora egingo duela aurreikusten da.
Garapen Jasangarrirako lau helburu zehatz
Nahiz eta ingurumenarekin berariaz lotutako helburu batzuk egon, aipatu bezala, zeharkako elementua da eta 2030 Agendaren zutabeetako bat, eta, beraz, zeregin garrantzitsua du gainerako helburu gehienetan ere. Gainerako bederatzi helburuetan ingurumen-osagai bat aipatzen da gutxienez helburuetako batean. Hona hemen adibide batzuk:
- 1. GJH (Garapen Jasangarrirako Helburua) – Pobreziaren amaiera. 1.5 helburuan, urrakortasun-egoeran dauden pobreen eta pertsonen egoerari buruzko aipamena: “… klimarekin eta ekonomia-, gizarte- eta ingurumen-arloko beste nahasmendu eta hondamendi batzuekin lotutako muturreko fenomenoekiko esposizioa eta arrunkeria murriztea”.
- 2. GJH – Zero gosea. 2.4 xedearen helburua da produktuen ekoizpenaren iraunkortasuna lortzea eta nekazaritza-praktika erresilienteak aplikatzea, “ekosistemak mantentzen laguntzeko, klima-aldaketara egokitzeko gaitasuna indartzeko, muturreko fenomeno meteorologikoak, lehorteak, uholdeak eta beste hondakin batzuk indartzeko eta lurraren eta lurzoruaren kalitatea pixkanaka hobetzeko”.
- 3. GJH- Osasuna eta ongizatea. 3.9 helburuaren helburua da “produktu kimiko peligrosoek eta airearen, uraren eta lurzoruaren poluzioak eta kutsadurak eragindako heriotzen eta gaixotasunen kopurua nabarmen murriztea”, bai eta ingurumen osoarena ere.
- 8. GJH – Lan duina eta hazkunde ekonomikoa. 8.4 helburuan bereziki aipagarria da “… hazkunde ekonomikoa ingurumenaren degradaziotik bereiztea…”.
Aipatzekoa da 11. GJHa, hiriak eta giza kokalekuak inklusiboak, seguruak, erresilienteak eta jasangarriak izatea lortzera bideratua dagoela, nahiz eta zuzenean ingurumen-helburu batean ez egon, ingurumen-osagai oso zabala baitu; izan ere, xede espezifikoetako 6 ingurumenari buruzkoak dira, edo esplizituki ingurumena babestera bideratuta daude. Helburu horietako batzuk aipatzen dituzte, esate baterako, “munduko kultura- eta natura-ondarea babesteko eta babesteko ahaleginak areagotzea”, “… hirien per capita ingurumen-inpaktu negatiboa murriztea…” edo “… berdegune eta espazio publiko seguru, inklusibo eta irisgarrietarako sarbide unibertsala ematea…” 12. Helburu horien guztien helburua da hiriak ingurumena errespetatu eta babesteko espazio bihurtzea, pertsonek ingurumena gozatzeko duten eskubidea betetzen dela bermatzeko.
