Urtarrilaren 10ean, Diputatuen Kongresuak abenduaren 19ko 6/2023 Errege Lege Dekretua baliozkotu zuen. Justizia Administrazioa digitalki eta prozesalki eraldatzeko neurri-sorta zabala biltzen duen araua. Eragile juridiko gehienek ontzat jotzen dute erregulazio hori, justizia digitalizatzeko ezinbesteko pausotzat jotzen badute ere, erreforma lege-dekretu bidez izapidetzerakoan ahotsik eman ez izana ere kritikatu dute.

Hori bai, sektoreko profesionalek ohartarazi dute lege-testuak sartzen dituen erreformak praktikan aplikatu arte itxaron beharko dela horien eraginkortasuna ebaluatzeko, eta nabarmendu dute arrakastarako oztopo nagusietako bat dela autonomia-erkidegoen arteko garapen digital desberdina eta haien prozesu-kudeaketako sistemen arteko interakziorik eza. Arazo hori arauak berak aurreikusi du, eta bost urteko epea ezarri du Justizia Administrazioaren zerbitzura dauden sistemen arteko elkarreragingarritasuna bermatzeko.

Justizian lan egiten dutenek gehien errepikatzen duten beste kexa bat da lege honekin batera ez dela behar diren baliabideak hedatzea. Fernando Portillo Foro Judizial Independenteko presidente eta Melillako Administrazioarekiko Auzien 3 zenbakiko Epaitegiko magistratu titularrak adierazi duenez, “Justizia Administrazioaren gainkarga epaile gutxirentzat auzi asko daudelako gertatzen da; arazo honek inbertsio sendoa behar du, lehenik eta behin epaileen plazak handitzeko”.

Operadore juridikoen artean eztabaida gehien eragin duen erreforma honen alderdietako bat epaiketa telematikoak hedatzea da, hau da, salbuespena izateari uztea eta presentzialen aurrean arau bihurtzea. Lege-dekretuak aurreikusten du telejuizioak izango direla aukera nagusia datorren martxoaren 20tik aurrera, hau da, testua ofizialki argitaratu eta hiru hilabetera.

Gabezia teknikoak

Hala ere, askoren ustez, Espainiako Justizia ez dago prest epaiketa telematikoak arau bihurtzeko. Horien artean, Carlos Javier Galánek, Sevillako Lan Arloko 14 zenbakiko Epaitegiko magistratu titularrak, uste du “ez dela onargarria” jarduketa judizialen izaera telematikoa orokortu nahi izatea, gaur egungo aplikazioak bezain oinarrizkoak mantenduz, ez baitaude egokituta egintza judiziala osatzen duten inguruabarrei. Magistratuak badaki zertaz ari den; izan ere, nabarmendu duenez, ehunka epaiketa telematiko egin ditu, eta 2020tik 2022ra bitartean egin zituen epaiketen ia % 50ek alderdien ordezkari prozesaletako baten urrutiko esku-hartzea izan zuten. Galanek aitortu du pandemian ezohiko egoera baten konponbidea izan zirela, baina uste du “guztion borondate onari” esker atera zirela aurrera, eta ez hainbeste haiek hornitzeko erabili zituzten tresnei esker.

Amparo Salomek, Torrenteko Lehen Auzialdiko 3 zenbakiko Epaitegiko magistratuak, berretsi du bide telematikotik agertzea oso ohikoa dela epaitegietan, pandemian izandako aurrerapenari eta laguntza judizialeko kidegoek egindako lan eta ahaleginari esker. Baina baliabide gehiago eskatzen ditu. “Audio eta irudi sistema hobeak behar ditugu; izan ere, batzuetan, benetako fede-ekintzak egiten dituzu epaiketa bertan behera ez uzteagatik, nahiz eta entzumena hondamendia izan, adibidez”, azaldu du. “Egoitza judizialetan teknikari presentzial bat ere beharko litzateke”, gehitu du.

Epaiketa telematikoak egiteko baliabide eta tresna teknikorik ez izatea oztopo nagusietako bat da epaileentzat. Horri dagokionez, Manuel Olmedo Estatuko Justizia idazkariak hedabideari adierazi dio egoera hori konpontzen ari direla, eta Ministerioak eta eskumenak dituzten administrazio publikoek bideokonferentzietarako ekipoak eta sistemak hobetzeko inbertitu dituztela Europako funtsak. Gainera, sistemen elkarreragingarritasunerantz behin betiko urratsak ematen ari direla berretsi du Olmedok.

Berme prozesalak
Jorge Punset Fernández administrazioarekiko auzien magistratu eta Oviedoko epaile dekanoaren ustez, epaiketa telematikoak orokortzearen funtsezko arriskua da “behar bezala araututa eta teknikoki ziurtatuta ez badaude, berme prozesalak eta babes judizial eraginkorrerako eskubidea hautsi ahal izatea”. Berme horien artean daude epaiketaren publizitatea, defentsa-eskubidea edo kontraesana, baina baita berehalakotasuna ere, hau da, auzitegiaren eta epaiketan parte hartzen dutenen arteko harreman zuzena.

“Epaimahaietan zuzenean azaltzea egiazkotasunaren eta zuzeneko ezagutzaren bermea da. Hurbiltasuna berme bat da, eta ez zaio uko egin behar “, defendatu du Edmundo Rodriguezek, Bizkaiko Probintzia Auzitegiko magistratu eta Demokraziarako Epaileen idazkaritzako kideak. Laura Cristina Morell lan-arloko magistratua eta Magistraturaren Elkarte Profesionaleko batzorde exekutibo nazionaleko kidea bat dator horrekin, eta urrutiko epaiketekin justizia-sistemaren liturgia ere galtzen dela gaineratu du. “Herritarrarentzat bere bizitzako prozedura da, eta epaiketa telematikoek seriotasun faltaren itxura eman dezakete”, dio.

Bideokonferentzia

Hala ere, dena ez da eragozpena. Kontsultatutako magistratuek adostu dute auzitegian bideokonferentzia bidez agertzeko aukera oso positiboa dela jarduketa judizial jakin batzuetarako, besteak beste, beharrezkoak ez diren lekualdatze-kostuak murrizten dituelako. Mª Isabel Llambés Vila-realeko Lehen Auzialdiko eta Instrukzioko 4 zenbakiko Epaitegiko magistratuak uste du bideokonferentziaren erabilera egokia dela, adibidez, aurretiazko entzunaldiak egiteko, auzi prozesalak ebazteko, egoitza judizialetik ehunka kilometrora bizi den lekuko edo peritu batek deklaratzeko, edo ikertu batek espetxean bertan deklaratzeko.

Beste aldean, magistratuak uste du gai asko daudela, bereziki sentikorrak, hala nola familia-epaiketak, jarraibide penalak edo biktimen deklarazioak, eta horietan funtsezkoa dela deklaratzen ari den pertsonarekiko hurbiltasuna eta zuzeneko harremana.

Bestalde, Álvaro Pereak, Justizia Administrazioaren letraduak, ez du ulertzen zergatik dagoen hainbesteko mesfidantza epaiketa telematikoekiko. “Jurisdikzio-ordenaren eta jarduketa prozesalaren tipologiaren mende dago, baina, oro har, Espainiako justizia telematikoak harrera ona izan du, eta, adibidez, abusuzko klausuletan espezializatutako epaitegien kasuan, izapidetzen ari ziren prozesuak nabarmen arintzea ahalbidetu du”, dio. Gainera, Perea ziur dago aplikazioen akats teknikoak ez direla hainbeste eta “konpromiso minimo bat baino ez dela behar”.

Epailearen erabakia
Ministerioak azpimarratu du asmoa dela bide telematikoa erabiltzea aldeentzat eta prozeduraren izapideentzat onuragarria den jarduketa judizialetan, betiere berehalakotasunaren eta defentsaren printzipioa bermatuta. Era berean, Justiziako Estatu idazkariak zehaztu du, kasu guztietan, epailearen edo magistratuaren, edo Justizia Administrazioaren letraduaren edo Fiskaltzako kidearen erabakia dela, arrazoituta, esku-hartzaileren bat aurrez aurre agertzea erabakitzea.

Kasu gehienetan, beraz, gai zehatzaren araberako justifikazio-premia handiagoarekin edo txikiagoarekin, epaileak erabakiko du jarduketa judizial jakin bat telematikoki egitea onartzen duen ala ez alderdien eskaeraren aurrean. Ondorioz, oso litekeena da epaile eta auzitegiek ez handitzea, epe laburrean behintzat, egiten dituzten jarduketa telematikoen kopurua.