Eusko Jaurlaritzaren Ingurumen Jarduketarako Sozietate Publikoak (Ihobe) Osasuna eta Ingurumena izeneko monografikoa argitaratu berri du, urtero egiten diren Ingurumen Profilen sekuentziaren barruan. Oraingo honetan, osasunaren ingurumen-baldintzatzaileetan jartzen du arreta. Txostenak, sarreran esaten den bezala, “biztanleen osasunean eragina duten ingurumen-determinatzaileen egoera, bilakaera eta joerak ezagutzea du helburu”.
Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) honela definitzen du osasuna: “erabateko ongizate fisiko, mental eta sozialeko egoera, eta ez gaixotasunik edo gaitzik eza bakarrik”. Osasunaren definizio horrek hainbat eragileren jatorri eta erantzukizun askotako elementuak biltzen ditu, hala nola, sozioekonomikoak, kulturalak eta ingurumenekoak. Ingurune-baldintzak eta pertsonak jaiotzen, bizitzen eta bizitzen diren baldintza sozioekonomikoak eta kulturalak faktore erabakigarriak dira gizabanakoen eta komunitateen osasunean.
Horrela, OMEk azpimarratzen du osasunaren gaineko eraginaren ebaluazioa politika jasangarriak garatzeko tresna gisa gehiago erabiltzea sustatu behar dela, plangintza-prozesuaren hasieratik sektore guztietan, baita ingurumenarenean ere, osasunerako inplikazioak kontuan hartuta.
Ihoberen dokumentuan aginte-taula bat jasotzen da, 18 adierazlerekin, osasunean garrantzitsuenak diren zazpi ingurumen-determinatzaileak monitorizatzeko, hala nola: airearen kalitatea, produktu kimikoak, klima-aldaketa, ingurumen-zarata, hiriko berdeguneak, uraren kalitatea eta kutsatutako lurzoruak.
Osasunaren eta Ingurumenaren Profilak ingurumen-faktoreek osasunean duten eragina ebaluatzen du, erreferentziazko nazioarteko erakundeek babestutako joeren, erreferentzia-balioen, ikuspegien eta metodologien ikuspegitik. Era berean, euskal gizarteak gaur egun dituen eta hemendik urte batzuetara aurre egin behar dien mehatxu nagusiak identifikatzen dira.
Osasunaren eta Ingurumenaren Profila Eusko Jaurlaritzak osasunaren eta ingurumenaren arloan duen konpromisoaren emaitza da, nazioarteko erakundeekin bat etorriz, Euskadiko 2030erako Ingurumen Esparru Programan eta 2030erako Euskadi Osasun Planean ikusten den bezala. Horietan, ingurumena hobetuz osasuna hobetzea proiektu estrategikoa da Euskadirentzat. Biztanleen osasuna hobetzeko bide gisa ingurumen-kalitatea hobetzeko lurralde-eraldaketarako konpromiso horren ondorioz, Euskadik nabarmen egin du aurrera bere neurketa-sistemetan eta ingurumen-parametroetan.
Ihoberen argitalpenean, Euskadiko 2023ko Osasun eta Ingurumen Profiletik datozen emaitza nagusi gisa, adierazten da kutsadura atmosferikoa dela osasunerako arriskurik handiena duen ingurumen-faktorea, eta biriketako gaixotasunak eta gaixotasun kardiobaskularrak agertzea eta larriagotzea eragin dezakeela. Kalkulatzen da airean dauden partikula finekiko esposizioak 200.000 heriotza goiztiar eragiten dituela urtean Europan.
Arlo horretan, Euskadik hobetu egin du Eusko Jaurlaritzaren Airearen Kalitatearen Sareak emandako informazioa, eta metodo berriak txertatu ditu airearen kalitatearen kontrolean eta iragarpenean aurrerapen eta eraginkortasun handiagoarekin jarduteko. Horri esker, biztanleriak atmosferako hainbat kutsatzailerekiko duen esposizio-maila kalkulatu ahal izan da. Horrela, 2021ean, NO2 eta PM10 balioen eraginpean egon ziren biztanleriaren % 11,7 eta % 1,7 detektatu ziren, hurrenez hurren, EBk 2030erako onartuko dituen muga-balio berrien gainetik. Barnealdeetako airearen kalitateari dagokionez, gaur egun ez dago ez erreferentziazko araudirik ez datu-base egituraturik determinatzaile hori aztertzeko. Beraz, beharrezkoa da barneko aireetarako arau- eta antolaketa-esparru orokorra definitzen hastea, kutsatzaile bakoitzarentzako erreferentzia-mailak eta kalkulu-metodologiak definituz.
Klima-aldaketarekin lotutako fenomeno meteorologikoei dagokienez, datuek adierazten dute 1971-2022 aldian gora egin duela Euskadin bero-boladen kopuruak, hamarkada bakoitzeko 0,4 gertaera gehiago izan direla eta gau tropikalen kopuruak goranzko joera izan duela; 2022an, berriz, 20,6 egunekoa izan zen hotz-boladen iraupena, bosgarren baliorik altuena 1971tik, gutxienez. Euskadiko kliman izandako aldaketa horien ondorioz, 2022an 171 heriotza gertatu ziren, tenperatura gehiegizkoa edo baxuegia zelako.
Inguruneko zaratak, udalerrietako zarata-mapen arabera adierazita, adierazten du Euskadiko biztanleriaren % 17 egunean zehar muga-baliotik gorako zarata-mailen eraginpean dagoela, eta biztanleriaren % 19 gauez dagoela. Erikortasun-karga handiena duen ingurumen-arriskuko bigarren faktorea da, batez ere ibilgailuen trafikoarekin lotuta dagoena.
Hiriko berdeguneen analisiak erakusten du EAEko biztanleen % 94k gutxienez 1.000 m2-ko berdeguneetarako sarbidea duela etxebizitzatik 300 m baino gutxiagora (2022). Hala ere, toki-eremuko emaitzetan ikus daitekeenez, BBGren proportzio txikiena duten udalerriak urbanizatuenak eta dentsifikatuenak dira.
Bestalde, uraren kalitatea hobetuz joan da urteetan zehar Euskadin, eta erakusten du biztanleen % 99,5ek kalitate oneko kontsumo-urak dituztela, eta izendatutako bainatzeko eremu guztien % 95ek kalitate oneko edo bikaineko urak dituztela. Hala ere, klorazioaren produktuek eta azpiproduktuek arrisku batzuk eragin ditzakete kontsumo-uretan, eta, beraz, zaindu egin behar dira.
Hori guztia gaur egungo ezagutzan oinarrituta, hilkortasunari eta erikortasunari dagokienez herritarrengan eragin handiena duten ingurumen-determinatzaileak airearen kalitatea, inguruneko zarata eta klima-aldaketa dira. Emaitzen azterketan ikusi da hiriguneetan lortzen direla hiru ingurumen-faktore horien kalitate-parametro okerrenak, askotan ibilgailuen trafikoarekin lotuta. Gainera, hiriguneetan biltzen dira biztanle gehien. Hiri-eremu trinkoenetan ere, hiriko berdeguneak ez dira hain ugariak.
Ingurumenaren eta osasunaren arteko harremana deskribatzea, OMEk etengabe esaten duen bezala, etengabeko bilakaeran dagoen erronka da, zientziak aurrera egiten duen neurrian, eta funtsezkoa da osasun-arriskuen prebentzioan aurrera egiteko. “Heriotza asko prebenitu litezke osasunaren ingurumen-arriskuak kenduz eta ingurumenaren degradazioa irauliz”, diote adituek.